Uitgeverij G.A. Van Oorschot B.V
In 1992 publiceerde socioloog Joop Goudsblom zijn beroemde boek “Vuur en beschaving”. Centraal hierin staat de gedachte dat de beheersing van het vuur de eerste beschavingsdaad van de mens was: “Het was een radicale ingreep in de natuur die model stond voor de ontwikkeling van alle volgende stadia van de menselijke samenleving: de ontwikkeling van landbouw en veeteelt, de verstedelijking en de industriële revolutie.”
Terwijl het als energiebron van steeds groter belang werd, verdween het vuur volgens Goudsblom echter bijna geheel uit onze dagelijkse ervaring: vuur werd gereduceerd tot een vuurtje voor een sigaret, een waakvlammetje in de verwarmingsketel, een onzichtbaar verbrandingsproces in onze automotor. De symboliek van het vuur speelt volgens Goudsblom geen rol meer in ons leven: kachels vervingen het open vuur, gloeilampen kwamen in de plaats van kaarsen en petroleumlampen.
In 2015 werd Goudbloms studie, die in diverse talen werd vertaald, opnieuw uitgebracht. De inmiddels hoogbejaarde socioloog lichtte in het boekenprogramma van de onlangs overleden Wim Brands zijn werk nogmaals toe.
Het is de vraag of Goudbloms inzichten in 2016 nog net zo actueel zijn als in 1992. Speelt de symboliek van het vuur geen rol meer, of is die juist helemaal terug van weggeweest? Wie heeft opgelet, weet dat cocoonen rond een knisperend haardvuur momenteel reuze trendy is. Eigenlijk is alles wat met open vuur te maken heeft populair: fakkels, kaarsen, vuurschalen, paasvuren, kampvuren, open haarden, houtkachels, noem maar op. Kennelijk vonden we die beheersing van het vuur maar saai. Ook verwarmen met onzichtbaar gas is uit. We willen weer vlammen zien.
Hoe komt dat? Daar valt beslist een nieuwe sociologische studie aan te wijden. Willen we ons terugtrekken van crisis, politieke chaos en veeleisende drukke bezigheden? Spiegelen we ons aan fantasyfilms, en aan historische series? Geschiedenis is hot. Er verschijnen meer historische tijdschriften en boeken dan ooit en ook de populaire media spelen hierop in, denk aan series als Wolf Hall of Downton Abbey, waar in elke scene wel een vuur te zien is. Pretparken en themaparken, zoals het Archeon, trekken bekijks met vuurspektakels. Paasvuren zijn populairder dan ooit, en nemen, onder het mom van traditie, elk jaar in aantal toe. Ook aan symboliek is geen gebrek. Zo zien antroposofen vuur als het vrijkomen van zonnekracht: “Hout is de brandstof van vuur. In het hout van de boom zit al het verzamelde zonnelicht van de groei-jaren van een boom. Door het vuur schenk je als mens de warmte aan de zon terug.” Het is maar wat je geloven wilt…
Vuren maken en hout verbranden hebben – helaas – ook een sterke link met ecologisch leven, duurzaamheid en “terug naar de natuur”. Aan de lopende band verschijnen er boeken over vuur aanleggen, houtopslag maken, en over de juiste bijlen en kettingzagen, waar ‘echte mannen’ (zoals onze eigen Alexander Pechtold!) zich mee kunnen uitleven.
De Noorse staatstelevisie wijdde een avondvullend programma aan hout en alles wat ermee samenhangt, en toonde acht uur lang een brandend houtvuur op tv zonder commentaar. Slaapverwekkend? Heel Noorwegen keek mee.
Het lijkt erop dat men zich massaal heeft voorgenomen alleen de gunstige kanten van hout verbranden te willen zien. Er zíjn ook veel positieve associaties, zoals warmte, saamhorigheid en gezelligheid. Maar we zouden eens vaker stil kunnen staan bij de negatieve effecten. We leven uiteindelijk niet meer in de Middeleeuwen. Je aanpassen aan voortschrijdende inzichten, dat is ook een kwestie van beschaving.
Eén van die inzichten is, dat hout verbranden voor veel fijnstof zorgt. De toename van houtkachels, vuurschalen en barbecues is dus minder gezellig dan het lijkt, want het zorgt voor een slechte luchtkwaliteit in woonwijken. Houtrook bevat kankerverwekkende en giftige stoffen. We kunnen dus niet massaal gaan stoken, koken en bakken op die zogenaamde natuurlijke brandstof, want daarmee vergiftigen we onze eigen woonomgeving, en het milieu in het algemeen.
Als we die gedachte over het voetlicht willen krijgen moeten we helaas strijden tegen de tijdgeest. En die staat geheel in het teken van vuur en vlammen, als betrof het een nieuwe religie. Was het maar waar, meneer Goudsblom, dat het vuur is getemd tot een doosje lucifers in onze broekzak. Het is ontsnapt, als uit de doos van Pandora.